Istraživanja pokazuju prekoračenja graničnih vrijednosti zagađenja u zimskom periodu – tokom jednog mjeseca koncentracije sumpordioksida su 140 puta prelazile utvrđenu vrijednost za epizodu pripravnosti, oko 40 puta za epizodu upozorenja, te oko 20 puta za epizodu uzbune.
Temperaturna inverzija česta pojava u tuzlanskoj kotlini – vrlo štetni polutanti u inverzionom sloju dižu se samo do izvjesne visine, akumuliraju se i njihova koncentracija doseže razmjere opasne za ljudsko zdravlje. Visina inverzionog sloja na 290 mnm.
Prirodni aspekt aerozagađenja tuzlanske kotline
Nepobitna je činjenica da Grad Tuzla ima veoma zagađen zrak i da je Tuzla jedan od europskih gradova sa najvećim antropopresingom na atmosferski kompleks. Kvalitet zraka je naročito narušen u hladnijem dijelu godine, kada, prema podacima stacionarnog monitoringa, koncentracije sumpordioksida i prašine često dostižu veoma visoke vrijednosti. Uže gradsko jezgro je posebno opterećeno ovim polutantima, a to se može utvrditi analizom satnih, dnevnih, mjesečnih i godišnjih vrijednosti imisijskih koncentracija polutanata na instalisanim mjernim stanicama za praćenje kvaliteta zraka na Skveru i kod BKC-a. Istraživanja su pokazala da se prekoračenja graničnih vrijednosti, uslovljeno malim kapacitetom atmosferskog kompleksa tuzlanske kotline, dešavaju skoro isključivo u zimskom periodu. U ovom razdoblju zabilježene su visoke koncentracije polutanata. Samo na mjernoj stanici “BKC” tokom jednog mjeseca, koncentracije sumpordioksida su oko 140 puta prelazile utvrđenu satnu vrijednost za epizodu pripravnosti (350 µg/m3), oko 40 puta za epizodu upozorenja (440 µg/m3) te čak oko 20 puta za epizodu uzbune (500 µg/m3).
U stabilnim, anticiklonalnim, vremenskim uvjetima česta su atmosferska stanja u kojima su prizemni slojevi zraka hladniji u odnosu na više slojeve, tj. topliji zrak se nalazi iznad hladnijeg. Ovakvo stanje atmosfere naziva se temperaturna inverzija. Uslovljena kotlinskom topografijom i mikroklimatskim karakteristikama područja česta je pojava i u tuzlanskoj kotlini, a veže se uglavnom za zimski period. Sa aspekta aerozagađenja to je najteža situacija jer ne može doći do znatnije raspodjele polutanata.
Vrlo štetni polutanti u inverzionom sloju dižu se samo do izvjesne visine i tamo ostaju ili se vraćaju u prizemne slojeve. Ako inverzija potraje duže, polutanti se akumuliraju i njihova koncentracija doseže takve razmjere koje su opasne za ljudsko zdravlje. U ovim meteorološkim uslovima, najniži dijelovi kotline, uz tok rijeke Jale, imaju niže temperature zraka, u odnosu na vrhove Ilinčice i uzvišenja južnomajevičkog pobrđa gdje temperatura zraka može biti viša za nekoliko stepeni Celzijusa. Inverzije mogu trajati više dana, pa čak i sedmica. Tako je temperaturna inverzija u decembru 2015. god. u Tuzli trajala 20 dana. Završetkom anticiklonalnog stabilnog vremena, polutanti se disperguju i daleko odnose od emisionih zona zbog čega se njihove koncentracije smanjuju.
Zrak opterećen polutantima se miješa sa maglom i tako nastaje smog. Smog se izdiže do visine inverzionog sloja i čini dimnu zavjesu ili “kapu” iznad urbanih zona nastaje u procesu sagorijevanja fosilnih goriva te od aeropolutanata i drugih čestica koji se nalaze u atmosferi. Magla otežava vertikalnu ekspanziju zraka i udaljavanje iz atmosfere grada štetnih polutanata koji su rastvoreni u kapljicama magle.
Terenskim istraživanjem, na vertikalnom profilu od dna tuzlanske kotline prema padinama majevičkog pobrđa, uočena je visina radijacionog inverzionog sloja na oko 290 mn.v. Poređenja radi, u Sarajevu se najveća koncentracija čvrstih polutanata produkuje u gornjem inverzionom sloju na nadmorskim visinama od 700 m, na kojima se odloži više od 1 tone čvrstih polutanata za samo 10 dana. To je potrebno istražiti i u tuzlanskoj kotlini, uspostavljanjem monitoringa na nekoliko referentnih tačaka po horizontalnom i vertikalnom profilu.
U geomorfološkom (reljefnom) pogledu, gradsko područje Tuzle nalazi se u kotlinskom udubljenju, izduženom pravcem istok-zapad. Južnomajevičko pobrđe, koje se neotektonski izdiže na rubovima kotline, orografski zatvara ovo područje sa sjeverne, istočne i južne strane. Na zapadu tuzlanska kotlina se spaja sa sprečanskom tektonskom depresijom. S obzirom da je grad Tuzla geografski smješten u kotlini, izražena koncentracija polutanata, pored polucije iz emisionih zona, zavisi i od meteoroloških stanja atmosferskog kompleksa.
Tuzlanska kotlina, kao i sve druge morfološke unutargorske depresije, slabije su provjetrene u odnosu na otvorene morfoforme. Na osnovu analize dostupnih meteoroloških podataka, može se uočiti da najveću učestalost javljanja na području tuzlanske kotline ima sjeveroistočni vjetar, koji je zastupljen sa 17,5%, a najmanju južni vjetar sa svega 3,9%. Inače, godišnja učestalost tišina (periodi bez vjetra) je dominantna i iznosi 30,6%. Snimljene ruže vjetrova na lokaciji meteorološke stanice “Tuzla”, smještene na lokalitetu Bukovčić, pokazuju da je prosječna brzina vjetra 1,5 m/s, što ukazuje da tuzlanska kotlina ima veoma slabu provjetrenost.
Radijacijske prizemne, odnosno orografske inverzije, karakteristične za tuzlansku kotlinu, uglavnom prate pojave guste magle. Magla je prirodna pojava i nastaje kao posljedica stanja atmosfere i uzrokovana je kotlinskim i dolinskim reljefnim formama. Magla se obično pojavljuje u vrijeme stabilnih (anticiklonskih) vremenskih stanja, kada preovladava visok zračni pritisak, smanjena količina vlage u zraku i odsustvo advektivnog miješanja zraka. Nastanak magle dakle ne zavisi od nivoa prisutnih antropogenih primjesa u zraku. Tako su magle u dolinama i kotlinama, bez urbanih sistema, prirodno čiste. Prosječna godišnja čestina dana sa pojavom magle u području tuzlanske kotline iznosi 66 dana, što predstavlja 18,08% od godine, a period javljanja obuhvata cijelu godinu sa maksimumom u decembru i oktobru.
Možemo zaključiti da svojstveni mikroklimatski meteorološki režim, prezentovan u najkraćim crtama, doprinosi još većem zagađenju nižih slojeva atmosfere tuzlanske kotline. Praćenjem meteoroloških uslova, posebno u hladnijem dijelu godine, mogu se pouzdano prognozirati periodi povećanog zagađenja zraka. Poznavanje svih fizičkogeografskih karakteristika ovog prostora važno je za razumijevanje problematike zagađenog zraka, jer svaka geografska sredina, tako i tuzlanska kotlina, ima svoj kapacitet i prirodne samoregulacione procese koji osiguravaju njen održivi razvoj.
Mr Sc Senad Gutić
Mr Sc Senad Gutić, viši asistent, saradnik je na užoj naučnoj oblasti Fizička geografija na sudijskom odsjeku geografija Prirodno-matematičkog fakulteta. U svojoj kratkoj ali vrlo plodonosnoj naučnoj karijeri, obavio je više radova na temu zagađenja životne okoline, te u suradnji sa svojim kolegicama i kolegama učestvovao na više projekata, posebno se osvrćući dakako na fizičko-geografske aspekte i uticaje na istu.
S obzirom na trenutno vrlo aktuelnu situaciju velike količine aero-zagađenja u našem gradu, smatrao je da je važno širu populaciju upoznati sa nekim manje poznatim geografskim aspektima tuzlanske kotline, posebno u smislu aerozagađenja iste.
Prirodno-matematički fakultet se obavezuje da će sve svoje naučne i ljudske kapacitete staviti u funkciju šire društvene zajednice u rješavanju krucijalnih pitanja za život i zdravlje naših sugrađanki i sugrađana, te pozivamo sve nadležne institucije da prije bilo kakvog prejudiciranja i “prebacivanja loptice” konsultuju struku i nauku.